بن فعل

به جزو ثابت و اصلی فعل که مفهوم انجام کار یا روی دادن حالتی را بیان کند بن فعل گویند .هرفعل دارای دوریشه یا بن است که عبارتند از :

بن ماضی :

برای پیدا کردن بن ماضی باید تصور کنیم که آن فعل دیروز انجام شده است .سپس شناسه را از آخر آن فعل حذف می کنیم و به باقی مانده ی کلمه بن ماضی می گویند :

می روی __________ من دیروز رفتم .( م را حذف می کنیم .____ رفت (  بن ماضی )

می زنی_______ من دیروز علی را زدم ( م را حذف می کنیم )  _____ زد ( بن ماضی )

بن مضارع :

برای پیدا کردن بن مضارع آن فعل را به صورت امری یا دستوری بیان می کنیم سپس حرف ( ب ) را از ابتدا بر می داریم . به آن چه باقی می ماند بن مضارع می گویند.

می خوانند _____ بخوان ( ب را حذف می کنیم ) خوان ( بن مضارع )

می گویند ________ بگو ( ب را حذف می کنیم )  گو ( بن مضارع )

فعل هایی که بن ماضی آن ها این گونه ساخته می شود:  بن مضارع + ید = بن ماضی

هنگام صرف شدن سوم شخص مفرد ماضی استمراری آن ها با دوم شخص جمع مضارع اخباری یکسان می شود.

مانند :     ماضی استمراری                             مضارع اخباری

می پریدم           می پریدیم                      می پرم              می پریم

می پریدی         می پریدید                         می پری              می پرید         

  می پرید            می پریدند                       می پرد              می پرند

بنا براین این دسته فعل ها گاهی زمان گذشته وگاهی زمان حال را نشان می دهند .

نمونه افعال دیگر ( خوابیدن – پوشیدن – خزیدن – خندیدن – فهمیدن – خریدن – جنگیدن – دویدن – جویدن ....)
فعل کلمه یا کلماتی است که یکى از معانى زیر را در زمان گذشته، حال، یا آینده نشان مى دهد: 

ـ انجام دادن کارى (حمید نامه نوشت.) 
ـ انجام پذیرفتن کارى ( غذا پخته شد.) 
ـ رخ دادن حالتى (هوا روشن شد.) 
ـ پذیرفتن حالتى (هوا روشن است.) 
ـانجام دستور یا امرى ( نامه را بنویس.) 

• مفاهیمى که در هر فعل وجود دارند، از این قرارند: معنا ـ زمان ـ شخص ـ تعداد. 

افعال خاص
فعل خاص فعلى است که صرف مى گردد، یعنى به شش ساخت زیر تبدیل مى شود: 

اوّل شخص مفرد، دوّم شخص مفرد، سوّم شخص مفرد. 

اوّل شخص جمع، دوّم شخص جمع، سوّم شخص جمع. 

قسمت هاى اصلى فعل: بُن + شِناسه. 

بن جزء ثابتى است که مفهوم اصلى فعل را نشان مى دهد. هر فعلى داراى بُن است. شناسه جزء متغیّرى است که شخص و تعداد فعل را نمایان مى کند. گاه پیش مى آید که فعل داراى شناسه نباشد. مثال: 

شنیدم، شنیدى، شنید ـ شنیدیم، شنیدید، شنیدند. 

در این مثال، شنید بُن است و اجزاى دیگر، شناسه اند. 

بُن، خود، دو گونه است: بُن ماضى، بُن مضارع. 

بُن ماضى در فعل هاى ماضى و مستقبل، و برخى از اسم ها و صفت ها حضور دارد. مثال: آمدى، خواهد آمد، آمدن 

بن مضارع در فعل هاى مضارع و اَمر، و برخى از اسم ها و صفت ها وجود دارد. 

مثال: می رود، رو، روش. 

از بُن مى توان ساخت هاى گوناگون اسمى یا صفتى پدید آورد.این مثال ها را ببینید: 

ساخت هاى اسمى یا صفتى ازبن ماضى: خریدار، خورده، آفریدگار، دویدن، دیدبان، ساختمان، برآورد، درآمد، سررسید،زد وخورد،گفت و گو 

ساخت هاى اسمى یا صفتى از بن مضارع: دونده، دانا، آموزگار، خواهان، آشوبگر، پذیرش، اندیشه، سازمان، خوراک، اندیشناک، کشاکش، سوز و گداز، پندار 

مصدر اسمى است که از میان چهار مفهوم فعل، فقط معنا را دارد و از سه مفهوم دیگر (زمان، شخص، تعداد) بى نصیب است. ساخت مصدر چنین است: بن ماضى + ـَ ن. مثال: برخاستن. 

معمولا فعل را به این چهار گونه اصلى تقسیم مى کنند: ماضى، مضارع، مستقبل، اَمر. 

فعل ماضى
نشان مى دهد که آغاز انجام معناى فعل در زمان گذشته است. 

انواع فعل ماضى
- مطلق یا ساده : (نوشتم – نوشتی – نوشت – نوشتیم – نوشتید – نوشتند) 
- استمرارى :( می نوشتم – می نوشتی – می نوشت – می نوشتیم – می نوشتید- می نوشتند) 
- نقلى : (نوشته ام – نوشته ای – نوشته است – نوشته ایم – نوشته اید –نوشته اند) 
- نقلى مستمر: (می نوشته ام- می نوشته ای- می نوشته است – می نوشته ایم – می نوشته اید – می نوشته اند) 
- بعید (نوشته بودم- نوشته بودی – نوشته بود- نوشته بودیم – نوشته بودید- نوشته بودند) 
- التزامى :( نوشته باشم – نوشته باشی – نوشته باشد- نوشته باشیم- شنوشته باشید- -شنوشته باشند) 
-ابعد:(نوشته بوده ام – نوشته بوده ای – نوشته بوده است – نوشته بوده ایم – نوشته بوده اید – نوشته بوده اند) 
-ملموس:( داشتم می نوشتم – داشتی می نوشتی – داشت می نوشت –داشتیم می نوشتیم – داشتید می نوشتید –داشتند می نوشتند) 

فعل مضارع
نشان مى دهد که آغاز تحقّق معناى فعل، در زمان حال یا آینده است. 

انواع فعل مضارع
- ساده:( روم – روی – رود – رویم – روید – روند ) 
- اِخبارى :( می روم – می روی – می رود – می رویم – می روید – می روند ) 
- التزامى :( بروم – بروی – یرود – برویم – یروید – یروند ) 
- ملموس :(دارم می یروم – داری میروی – دارد می رود – داریم می رویم – دارید می رویم – دارند می روند) 

فعل مستقبل
نشان مى دهد که آغاز تحقّق معناى فعل، در زمان آینده خواهد بود. 
- (خواهم نوشت – خواهی نوشت – خواهد نوشت – خواهیم نوشت – خواهید نوشت – خواهند نوشت ) 

فعل اَمر
فعلی است که با آن انجام دادن کاری یاپذیرفتن حالتی را طلب می کنیم. بنویس

تقسیم بندى فعل از لحاظ ساختمان: 
1. ساده: «مولاى ما در میان این جمع چون شمعى مى تابد.» 
2. پیشوندى (پیشوند + قسمت اصلى): «سال ها دم فرو بستم.» 
3. مرکّب (اسم + قسمت اصلى): «سرانجام، نیمه دیگر رفتارش را نشان مى دهد.» 
4. پیشوندى مرکّب (اسم + پیشوند + قسمت اصلى): «انسان حقیقی سرانجام از مبارزه با نفس پیروز سر برمى آورد.» 
5. گروه فعلى (ترکیبى از حرف اضافه و اسم و قسمت اصلى): «در راه خدا هرگز از پا ننشین!» 

تقسیم بندى فعل از لحاظ نیاز به مفعول: 
لازم
فعلی که به مفعول نیاز ندارد: «از دکتر اجازه گرفتم و باز راهى میدان نبرد شدم.» 

متعدّى
فعلی که به مفعول نیاز دارد: «او دندانهایش را مسواک می کرد.» 

دو وجهى
فعلی که گاه به صورت لازم و گاه متعدّى به کار مى رود: «اى دل! اگر مى شکنى بیصدا بشکن.» (وجه لازم) 
«هرگز دلى را نشکن.» (وجه متعدّى) 

معلوم
فعل معلوم فعلى است که نهادش فاعلِ آن باشد یعنی فاعل آن معلوم است. 
( شاگردان آمدند.) 

مجهول
فعل مجهول فعلى است که نهاد در حقیقت مفعولِ آن باشد. این فعل همیشه متعدی است. 

ساخت فعل مجهول: بن ماضى از فعل متعدّى + هاى غیر ملفوظ + فعل معین از مصدرِ «شدن» متن